Kalendarium w kościele Mariackim znów w ruchu - Referat Prasowy Urzędu Miejskiego w Gdańsku

31 grudnia 2025 roku, dokładnie w Sylwestra, w Bazylice Mariackiej w Gdańsku nastąpiło uroczyste uruchomienie ponad 550-letniego kalendarium zegara astronomicznego. To wyjątkowe wydarzenie symbolicznie zamyka rok i jednocześnie przywraca do życia jedno z najcenniejszych dzieł średniowiecznej sztuki technicznej w Europie.

Zegar, który przez wieki wyznaczał rytm życia mieszkańców Gdańska, od dziś ponownie działa w pełnym zakresie – wskazuje czas, daty, układ planet oraz uruchamia teatr figur.

Symbol Gdańska i jego dziedzictwa

Bazylika Mariacka od stuleci pozostaje jednym z najważniejszych symboli Gdańska – zarówno duchowym, jak i kulturowym. Uruchomienie kalendarium wpisuje się w długofalową strategię miasta, której celem jest ochrona zabytków oraz udostępnianie dziedzictwa kulturowego kolejnym pokoleniom mieszkańców i turystów.

- Dzięki wsparciu mieszkanek i mieszkańców Gdańska, jesteśmy świadkami powrotu pełnej funkcjonalności zegara, który jest symbolem naszego miasta. Dziękuję wszystkim, którzy przyczynili się do jego odbudowy. Szczególnie księdzu Ireneuszowi Bradtke, który od dziesięciu lat jest proboszczem Bazyliki Mariackiej, a także profesorowi Andrzejowi Januszajtisowi, honorowemu obywatelowi naszego miasta, który skupia wokół siebie różnych utalentowanych ludzi, takich jak właśnie pan Grzegorz Szychliński. Dzięki takim osobom jeszcze lepiej dbamy o dziedzictwo Gdańska. I możemy prezentować je nie tylko gdańszczanom i gdańszczankom, ale też licznie odwiedzającym nasze miasto i Bazylikę Mariacką. Cieszę się, że po tylu wiekach zegar odzyskuje pełną sprawność, a jak słyszeliśmy dziś jest nawet lepszy od oryginału — mówiła Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska.

Miasto Gdańsk od lat konsekwentnie wspiera prace konserwatorskie w Bazylice Mariackiej. W latach 2005–2025 na prace restauratorskie przekazano ponad 9,19 mln zł. W samym 2025 roku dofinansowanie dla Bazyliki wyniosło 757 tys. zł, a dodatkowe 400 tys. zł przeznaczono na remont elewacji Kaplicy Królewskiej. Łącznie od 2005 roku miasto przeznaczyło na ochronę zabytków w Gdańsku blisko 50 mln zł.

Zegar, który opowiadał codzienność dawnych gdańszczan

Zegar astronomiczny w Bazylice Mariackiej powstał w 1470 roku. Jego twórcą był Hans Düringer z Torunia, a budowa trwała sześć lat. Od samego początku pełnił funkcję znacznie szerszą niż zwykłe odmierzanie czasu – wskazywał święta kościelne, okresy liturgiczne, fazy Księżyca, układ planet, a nawet terminy podatków.

Kalendarium zegara jest wyjątkowe w skali europejskiej – oryginalne, nigdy nieprzemalowane i rozpisane na 76 lat. To unikatowy dokument epoki, który w niemal niezmienionej formie przetrwał ponad pięć i pół wieku.

- Dziś możemy podziwiać w pełnej okazałości dzieło Hansa Düringera, które dzięki pracy wielu osób odzyskało dawny blask - mówi ks. prałat Ireneusz Bradtke - Szczególne słowa uznania należą się prof. Andrzejowi Januszajtisowi, który w 1983 roku zainicjował odbudowę zegara, oraz panu Grzegorzowi Szychlińskiemu, obecnemu naczelnemu zegarmistrzowi. To ich wysiłki sprawiły, że w 1990 roku zegar znów zaczął działać, a w ostatnich latach mogliśmy dokończyć renowację. Dziś zarówno odnowiona ściana, jak i zrekonstruowany mechanizm kolebnikowy tworzą całość, która zachwyca i przypomina o bogatej historii Bazyliki Mariackiej.

Burzliwe losy i wieloletnia rekonstrukcja

W czasie II wojny światowej, w 1944 roku, zegar został wywieziony na Żuławy, aby uchronić go przed zniszczeniem. Po wojnie powrócił do Gdańska, jednak jego pełna rekonstrukcja stała się możliwa dopiero wiele lat później.

Prace rekonstrukcyjne rozpoczęto w 1983 roku pod kierunkiem prof. Andrzeja Januszajtisa – wybitnego historyka Gdańska i inicjatora działań na rzecz przywrócenia zegara do życia. Zakończono je w 1990 roku. Ponad 80 procent elementów zachowało się w formie oryginalnej, a mechanizm kolebnikowy został odtworzony przez zespół specjalistów.

- To bez wątpienia dzień radości, ale również dzień refleksji. Osiemdziesiąt lat temu zegar z Bazyliki Mariackiej został prawie całkowicie zniszczony. Od tego czasu kościół stopniowo odzyskuje pełną świetność — mówi Piotr Adamowicz, poseł na Sejm RP i przewodniczący sejmowej Komisji Kultury i Dziedzictwa Narodowego. - Dzisiejsze wydarzenie jest symbolem skutków wojny i przypomnieniem, jak ważne jest dbanie o nasze dziedzictwo. Ponieważ zbliża się nowy rok, pozwalam sobie złożyć państwu życzenia pokoju i spokoju — w sercach i na całym świecie, bo bez pokoju ponownie musielibyśmy przez dekady odbudowywać zabytki i przywracać im należną świętość.

Precyzja zegarmistrzowska i współczesny finał

Za odtworzenie mechanizmu odpowiadał zespół kierowany przez Grzegorza Szychlińskiego – zegarmistrza i specjalistę w dziedzinie historycznych czasomierzy. Choć zachowały się jedynie dwa oryginalne koła zębate, udało się wiernie przywrócić działanie całego systemu.

Zegar składa się z trzech części: kalendarium, planetarium oraz teatru figur, zwieńczonego symbolicznym drzewem poznania dobra i zła. Codziennie w południe odwiedzający Bazylikę mogą zobaczyć około siedmiominutowy spektakl ruchomych figur, któremu towarzyszy muzyka.

- Zegar astronomiczny w Bazylice Mariackiej to najważniejszy zabytek techniki Gdańska i jeden z najcenniejszych w Polsce - podkreśla Grzegorz Szychliński. - Zachowało się ponad 90% oryginalnej obudowy, a w mechanizmie pracuje dziś jedyne ocalałe koło kalendarza z 365 zębami. Odbudowa została przeprowadzona zgodnie z ideą odtworzenia mechanizmu z XV wieku, dlatego zastosowaliśmy kolebnik – rozwiązanie używane w zegarach przez pierwsze 350 lat ich historii. Choć te mechanizmy były niedokładne, stanowią świadectwo epoki i pozwalają nam zrozumieć rozwój zegarmistrzostwa aż do czasów Galileusza.

Nowy rozdział w historii zabytku

31 grudnia 2025 roku zegar astronomiczny w Bazylice Mariackiej po raz pierwszy od wieków działa w pełni – uruchomione zostały wszystkie jego funkcje. To nie tylko techniczny sukces, ale także ważny moment dla tożsamości miasta i jego mieszkańców.

- Zegar w Bazylice Mariackiej to nie tylko wyjątkowy zabytek techniki i jedno z najwspanialszych dzieł sztuki XV wieku, ale również obiekt otoczony bogatym światem legend. Przez wieki przypisywano mu moc przynoszenia szczęścia – szczególnie 29 lutego, więc co cztery lata warto tu zajrzeć – mówił Dariusz Chmielewski, Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków. - Znajdujemy na nim także domniemany autoportret twórcy, Hansa Düringera, ukryty wśród detali kalendarza. To dziedzictwo, które łączy historię, sztukę i wyobraźnię. Gratuluję wszystkim zaangażowanym w odbudowę zegara – organizatorom, społecznikom i darczyńcom – bo Bazylika Mariacka i jej zegar pozostają jednym z najważniejszych symboli Gdańska i Europy.

Przywrócone kalendarium staje się kolejną wizytówką Gdańska, łącząc historię, naukę i sztukę w jednym z najważniejszych zabytków Europy.